Mae afonydd ymhlith rhai o'r ecosystemau sy’n wynebu’r bygythiad mwyaf yn y byd ac maen nhw’n destun rhaglenni adfer drud sy'n costio biliynau i drethdalwyr.
Mae afonydd yn Ewrop yn cael eu darnio i raddau helaeth iawn gan rwystrau megis argaeau mawr, cylfertiau a choredau. Mae'r rhwystrau hyn yn darparu gwasanaethau hanfodol - dŵr yfed, dyfrhau neu gynhyrchu ynni, ond mae rhwystrau hefyd yn blocio ac yn darnio dyfrffyrdd, yn ynysu cynefinoedd ac yn gwanhau poblogaethau bywyd gwyllt.
O dan yr arwyddair "Let it Flow!", sef un o brosiectau Horizon 2020 yr UE o’r enw Rheoli Addasol ar gyfer Rhwystrau yn Afonydd Ewrop (AMBER) dan arweiniad Prifysgol Abertawe, cymerodd ymchwilwyr gamau i helpu i ailgysylltu cannoedd o gilomedrau o afon rhag rhwystrau, gan wella ymfudo gan bysgod ac yn datblygu offer i helpu i reoli afonydd Ewrop yn y dyfodol.
Cymhwysodd AMBER reolaeth addasol i weithrediad rhwystrau yn afonydd Ewrop er mwyn adfer y ffordd y bydd nentydd yn cysylltu â’i gilydd, a hynny mewn ffordd fwy effeithiol ac effeithlon. I wneud hyn, datblygodd AMBER offer, modelau a phecynnau cymorth a fydd yn caniatáu i gwmnïau ynni dŵr a rheolwyr afonydd sicrhau'r buddiannau mwyaf posibl gan leihau’r effeithiau ecolegol i'r eithaf. Bydd hyn yn gwella diogelwch ynni, yn helpu i amddiffyn swyddi ac yn hybu cystadleurwydd Ewropeaidd, yn enwedig mewn economïau gwledig.
Ymunodd AMBER ag 20 o bartneriaid Ewropeaidd gan gynnwys academyddion, sefydliadau cadwraeth (Cronfa Bywyd Gwyllt y Byd (WWF), Sefydliad Ymfudo Pysgod y Byd), darparwyr ynni (EDF, Sydkraft Hydropower) ac ymgynghorwyr polisi (Canolfan Ymchwil ar y Cyd (JRC) y Comisiwn Ewropeaidd).
Aeth y tîm ati i ymgysylltu ymhellach â sefydliadau allweddol sy´n rhanddeiliaid ledled y byd megis cymdeithasau genweirio, gweinyddiaethau'r amgylchedd, asiantaethau pysgodfeydd, ymddiriedolaethau afonydd a darparwyr ynni i enwi ond ychydig.
Rhoddodd AMBER yr amcangyfrif cynhwysfawr cyntaf o’r broses o ddarnio afonydd yn Ewrop yn seiliedig ar ddwyseddau rhwystrau empirig a rhai wedi’u modelu. Casglodd tîm amlddisgyblaethol o ymchwilwyr 629,955 o gofnodion rhwystr unigryw o 36 o wledydd Ewrop, gan dirfesur 2,715 km ar hyd 147 afon mewn perthynas â dwyseddau rhwystr yn seiliedig ar wirionedd y ddaear. Gwnaethant hefyd fodelu lleoliad a nifer y rhwystrau sydd yn eisiau.
Mae angen i reolwyr adnoddau allu meintioli’r graddau y bydd nentydd yn cael eu darnio, asesu effeithiau a buddiannau rhwystrau, a gwneud penderfyniadau sy’n fwy cytbwys. Datblygodd tîm AMBER set o offer yn seiliedig ar rwystrau presennol a rhai yn y dyfodol yn seiliedig ar sefyllfaoedd tybiedig. Ymhlith yr offer roedd:
Yn dilyn ymchwil sy’n deillio o AMBER, canfuwyd bod o leiaf 1.2 miliwn o rwystrau mewn nentydd yn Ewrop (dwysedd cymedrig = 0.74 rhwystrau/km), y mae 68% ohonyn nhw yn strwythurau cwympau bychain (<2m) megis yn achos cylfertiau, rampiau a rhydiau. Mae’r cofnodion sy’n bodoli am rwystrau yn tanamcangyfrif gwir niferoedd y rhwystrau ~ 61% ond mae hyn yn amrywio'n sylweddol rhwng y gwledydd.
Mae rhwystrau ym mhob afon a dirfesurwyd yn Ewrop ond mae afonydd nad ydynt wedi’u darnio’n sylweddol i'w gweld o hyd yn y Balcanau, yn Llychlyn, yng ngwladwriaethau'r Baltig a rhannau o dde Ewrop. Yn y DU, mae 99% o fasnau afonydd wedi’u darnio gan rwystrau artiffisial.
Bwydodd canlyniadau'r prosiect yn uniongyrchol i Fargen Werdd Ewrop. Nod Strategaeth Bioamrywiaeth newydd yr UE yw ailgysylltu o leiaf 25,000 km o afonydd Ewrop erbyn 2030 a chyfrannodd canlyniadau AMBER at y targed hwn. Bellach bydd Atlas Rhwystrau AMBER ac offer cefnogi penderfyniadau yn cael eu defnyddio i flaenoriaethu'r afonydd hynny lle bydd hi’n haws sicrhau buddiannau o safbwynt cysylltedd a lle bydd yn sicrhau'r manteision mwyaf.
Mae effaith gadarnhaol y prosiect ar afonydd Ewropeaidd yn cynnwys:
